Program edukacyjny, który dziś najczęściej określany angielskim terminem Liberal Arts and Sciences, nie jest całkowicie nowym w europejskiej tradycji uniwersyteckiej, a wprost przeciwnie. Traktować go należy jako powrót do starożytnej tradycji, z powodzeniem rozwijanej w średniowieczu, i niestety w znacznej mierze zapomnianej w epoce nowożytnej.

Marek Terencjusz Warron (116-27 p.n.e.), wykształcony przez rzymskich i greckich filologów i filozofów, pozostawił po sobie monumentalne dzieło zatytułowane Disciplinarum libri novem (Dziewięć Ksiąg o Naukach). Ta starożytna encyklopedia, dziś niestety zaginiona, oparta była o ideę dwustopniowego podziału nauk. Pomysł ten rozwinął żyjący na przełomie IV i V wieku n.e. rzymski prawnik Marcjanus Kapella. Ułożył on dzieło znane pod umownym tytułem De nuptiis Philologiae et Mercurii (O zaślubinach Filologii z Merkurym), w którym zaproponował (odwołując się do symboliki zaślubin) podział siedem nauk(siedem sztuk wyzwolonych). Tak wprowadzony podział został dostosowany do praktyki szkolnej przez Kassjodora (ok. 485-583). W swoich najważniejszym dziele pt. Institutiones divinarum et saecularium litterarum (O rzeczach boskich i ludzkich), które w wiekach średnich stanowiło punkt odniesienia dla wielu uczonych, zawarł on część De artibus ac disciplinis liberalium litterarum (O sztukach i naukach wyzwolonych). Opisany ostatecznie przez Kassjodora program nauczania był konsekwentnie i z powodzeniem wprowadzony najpierw w szkołach katedralnych, a później w uniwersytetach, które uznać można za najtrwalszy i najbardziej owocny „wynalazek” kultury średniowiecznej Europy. Średniowieczne sztuki wyzwolone obejmowały dwa poziomy. Na podstawowym nauczano trivium, czyli gramatyki (de facto łaciny), dialektyki (logiki) oraz retoryki. Na poziomie wyższym wykładano quadrivium, czyli geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę. Dopiero po zdobyciu fundamentów „nauk wyzwolonych” można była przystąpić do studiowania na innych wydziałach średniowiecznego uniwersytetu, tzn. prawa, medycyny i teologii. W praktyce zakres omawianych lektur i dyskutowanych problemów zależał od wykładowcy, a także lokalnych zwyczajów i uwarunkowań. Jednak wszędzie przygotowaniem do studiowania medycyny (także anatomii i farmacji), prawa (z podziałem na kościelne i cywilne) oraz teologii było uzyskanie solidnych podstaw, łączących wiedzę teoretyczną i praktyczną, np. teorię muzyki i zasady komponowania pieśni, znajomość reguł gramatycznych oraz logicznej i przekonującego przemawiania, prowadzenia arytmetycznych obliczeń i układania kalendarza o oparciu o obserwację nieba i zrozumienie zjawisk astronomicznych.

Rozwój nauk od okresu renesansu prowadził do stopniowego usamodzielniania się poszczególnych nauk, a reformy kształcenia uniwersyteckiego doprowadziły do podziału „sztuk wyzwolonych” na samodzielne dyscypliny wykładane oddzielnie. Uniwersytet w epoce wczesnonowożytnej przypominał bardziej szkołę dla urzędników lub duchownych, a badania naukowe prowadzone były częściej w ramach société des lettres, niż w murach uniwersyteckich. Reformy systemu edukacyjnego, zaprowadzone w początkach XIX w. przez Wilhelma von Humboldta, doprowadziły do powstania nowoczesnej uczelni, opartej o prowadzące badania naukowe i działalność dydaktyczną wydziały. W takiej strukturze nie było miejsca dla dawnego kanonu przedmiotów i zagadnień Artes Liberales. Dalszy, bardzo gwałtowny rozwój wiedzy w poszczególnych dziedzinach, doprowadził do daleko idącej specjalizacji w ramach poszczególnych kierunków studiów, a proces ten pogłębia się wraz z rozwojem nauki.

Proponowany program Liberal Arts and Sciences, określany umownie angielskim terminem, nawiązuje wprost do średniowiecznych pomysłów, które łączyły nauki z kręgu „humanistyki”, jak gramatyka lub retoryka, oraz z kręgu nauk „eksperymentalnych”, jak astronomia. Zwykły powrót do założeń Kassjodora jest z oczywistych względów niemożliwych, albowiem nie sposób przekreślić piętnastu wieków rozwoju nauki. Aczkolwiek powrót do idei sztuk wyzwolonych, łączących w sobie różne obszary nauki od humanistyki do nauk ścisłych, rodzi się dziś jako atrakcyjna oraz innowacyjna propozycja, stanowiąca uzupełnienie, niekiedy fundament, a chyba częściej alternatywę do oferowanego obecnie wykształcenia, opartego o wąsko nakreślone specjalności w poszczególnych fakultetów.

Impulsem do rozwoju Liberal Arts and Sciences był wdrożenie tzw. systemu bolońskiego od lat 90-tych XX w., który umożliwił studiowanie na poziomie licencjackich oraz magisterskim w ramach różnych wydziałów. Założenia te, przyjęte z powodzeniem na obszarze Unii Europejskiej, powiązane z sukcesem programów mobilności studenckiej (np. Erasmus) oraz przemianami społecznym i ekonomicznymi wytworzyły nową przestrzeń do poszukiwań bardziej elastycznego modelu kształcenia, który pozwalałby na zdobywanie umiejętności przygotowujących do rozwiązywania złożonych problemów i różnorodności wyzwań, jakie przynosi nam współczesna cywilizacja.

Program Liberal Arts and Sciences stanowi pogłębione przygotowanie do interdyscyplinarnego poznawania uwarunkowań egzystencji człowieka, który musi odnaleźć się w świecie zmieniających się wartości, opinii, poglądów i perspektyw, analizując krytycznie różne czynniki i tworząc syntetyczny obraz rzeczywistości, odwołując się do pasji poznawania wielokulturowej przestrzeni społecznej oraz ciągłego uzupełniania wiedzy (longlife learning). Tylko powiązanie umiejętności krytycznego myślenia z wszechstronną otwartością na świat i zrozumieniem miejsca człowieka wśród innych ludzi i w przyrodzie może zaowocować pełniejszym i głębszym przygotowaniem do wyzwań, jakie przynosi się świat.

Na temat kondycji humanistyki w początkach XXI w. zapisano już mnóstwo stron i nie sposób nawet streścić głównych wątków tego dyskursu. Wydaje się jednak, że jednym z kardynalnych problemów współczesnej humanistyki jest trudność w komunikacji wynikająca, m.in., z nieznajomości „języka nauki” innej dyscypliny akademickiej, czy radykalnym zawężeniu zainteresowań badawczych.

Oczekiwania stawiane pracownikom podkreślają konieczności ich kreatywności i elastyczności, które są trudne do osiągnięcia przy zbyt wąsko prowadzonej edukacji. Podstawą wszelkiej kreatywności jest intelektualna otwartość, ciekawość poznania czegoś nieznanego oraz dążność do poszukiwania nowych rozwiązań. Doskonały przykładem tak rozumianej kreatywności jest udział humanistów w projektach IT, którzy wskazują na wykorzystywanie nowych dróg rozwoju IT, by była ona społeczne komunikatywna, użyteczna i zrozumiała dla człowieka. Ponieważ technologie IT należą do najbardziej zaawansowanych, a tym samym do najtrudniejszych w społecznym odbiorze, muszą być udostępnione rzeszom odbiorców w inny sposób, niż ekspertom z branży IT. Takim zadaniom sprosta ktoś do tego odpowiednio przygotowany, a ponieważ technologiczne rozwiązania stają się coraz bardziej powszechne i wszechobecne, w naturalny sposób rośnie zapotrzebowanie nie tylko na informatyków-ekspertów, ale także na osoby potrafiące łączyć humanistyczne podstawy ludzkiej egzystencji ze znajomością podstaw nauk eksperymentalnych.

Nowoczesny program studiów Liberal Arts and Sciences narodził się w Holandii, gdzie wprowadzony został w Uniwersytecie w Amsterdamie (Universiteit van Amsterdam), skąd został implementowany do Uniwersytetu we Freiburgu. W obu tych uczelniach zajęcia prowadzone są na poziomie licencjackich tylko w języku angielskim. Mając na uwadze potencjalnych kandydatów z Europy Środkowej oraz krajów pozaeuropejskich proponujemy wprowadzić program studiów w języku polskim oraz angielskim.

Pierwszy rok studiów zawiera przede wszystkim przedmioty zbieżne z przedmiotami oferowanymi studentom w Amsterdamie i we Freiburgu. Dzięki temu zachowane zostaną podstawy funkcjonowania programu w szerszym wymiarze europejskim, co bez wątpienia ułatwi wspólne rozumienie idei sztuk wyzwolonych, wymianę międzynarodową, współpracę w ramach tworzącego się konsorcjum „uniwersytetu europejskiego”. Nauka w pozostałych latach opiera się o równomierny udział przedmiotów z dziedziny humanistyki i nauk eksperymentalnych z naciskiem na naukę języka angielskiego jako podstawowego medium międzynarodowej komunikacji akademickiego. Ponadto, studenci będą musieli zapoznać z podstawami dwóch języków antycznych (greki i łaciny) jako filarów kultury europejskiej. W semestrach od trzeciego do szóstego każdy student będzie miał do wyboru po dwa przedmioty z oferty dydaktycznej innych wydziałów, by mógł rozwijać swoje własne zainteresowania.

Ponieważ obecny system prawny określa, że w przypadku tworzenia kierunku studiów, przyporządkowanego do więcej, niż jednej dyscypliny, należy wskazać dyscyplinę wiodącą, w ramach której będzie uzyskiwana ponad połowa efektów uczenia się (Dziennik Ustaw, poz. 1668, art. 53). Ponadto, studenci muszą być przypisani do konkretnego wydziału uniwersytetu. Z tych względów, jednostką prowadzącą, a de facto, koordynującą funkcjonowanie kierunku Liberal Arts and Sciences będzie Wydział Historyczny, a ponad połowa efektów uczenia się będzie związana z różnego rodzaju aspektami badań historycznych (np. historia kultury, historia sztuki, historia nauki, historia systemów prawnych, etc.).

Absolwent Liberal Arts and Sciences powinien:

1. podejmować decyzje szybko, zdecydowanie, stanowczo i po krytycznym namyśle (festina lente),
2. pracować systematycznie, zdobywając praktyczne umiejętności oraz rozszerzając swoje teoretyczne przygotowanie (nulla dies sine linea),
3. znaleźć równowagę między różnymi dziedzinami wiedzy i funkcjonowania człowieka w społeczeństwie (mens sana in corpore sano),
4. wychodząc od prostszych zadań zdobywać umiejętności rozwiązywania coraz bardziej skomplikowanych, opierając się na krytycznej analizie zebranych danych (per aspera ad astra).

Fot. Herrad of Landsberg (1125–1195)