Idea utworzenia uniwersytetów europejskich rodziła się podczas wspólnych posiedzeń konferencji rektorów uczelni francuskich i niemieckich już co najmniej kilka lat wcześniej, zanim prezydent Francji, Emanuel Macron, ogłosił ją 26 września 2017¹. W wygłoszonym na paryskiej Sorbonie przemówieniu wezwał do zawiązania do 2024 dwudziestu federacji tworzących „uniwersytety europejskie”. Apel prezydenta Macrona został zaaprobowany 17 listopada 2017 podczas spotkania przywódców państw Unii Europejskiej, a następnie 14 grudnia 2017 przez Komisję Europejską. Przyjęte wówczas założenia fazy pilotażowej skupiały się wokół utworzenia konsorcjów uniwersytetów, których głównych zadaniem ma być wypracowanie długofalowych instytucjonalnych, organizacyjnych, prawnych rozwiązań, które następnie będą mogły być zaproponowane innym federacjom jako modelowe, prowadzące do zawiązania kolejnych „uniwersytetów europejskich”². W początkach 2018 uruchomiony został projekt „European Universities Initiatives”, a procedura konkursowa nawiązywała do zasad działania European Research Council (ERC). Komisja Europejska postanowiła, że realizacja projektu w fazie pilotażowej może rozpocząć się najwcześniej we wrześniu 2019 r., zaś pełne finansowanie projektów edukacyjnych i badawczych może rozpocząć się we wrześniu 2021 po przyjęciu nowego budżetu Unii Europejskiej.

Wiele uczelni wykorzystało już istniejące powiązania, także w ramach programu ERASMUS Plus, by utworzyć nowe konsorcja. Inne uniwersytety zdecydowały się rozszerzyć już funkcjonujące konsorcja o kolejne uczelnie albo wykorzystać zdobyte doświadczenia, by utworzyć nowe federacje.

Jeszcze w 1989 uniwersytety w Bazylei, Freiburgu, Karlsruhe, Strasbourgu i Muhlouse zawiązały porozumienie, tworząc federację nadreńskich uczelni znaną jako EUCOR. W 2015 uzyskała ona niezależną osobowość prawną w ramach Unii Europejskiej jak European Grouping of Territorial Cooperation (EGTC), inicjując od 1 stycznia 2016 „European Campus”, będący formą instytucjonalnej współpracy transgranicznej i ściślejszej integracji uczelni. By wzmocnić instytucjonalnie i prawnie działające już porozumienie pięciu nadreńskich uczelni, premier rządu Badenii-Wirtenbergii Winfried Kretschmann i przedstawiciele władz francuskich: Nathalie Loiseau, Jean Rittner oraz Sophie Béjean podpisali 12 kwietnia 2018 deklarację potwierdzającą ten kierunek działań, gwarantując jednocześnie fundusze na realizację nowego projektu związanego z zawiązaniem „uniwersytetu europejskiego”.

Po długiej i wnikliwej analizie Rektor UAM, prof. Andrzej Lesicki, podjął decyzję o przystąpieniu do tworzącego się konsorcjum, w skład którego weszły uczelnie z Strasbourga, Freiburga, Amsterdamu, Karlsruhe, Wiednia, Tesalonik, Mulhouse oraz UAM. W ostatnim dniu lutego 2019 został złożony wniosek grantowy, przygotowywany intensywnie w ciągu kilku poprzedzających miesięcy, a samo konsorcjum przyjęło nazwę EPICUR (European Partnership for an Innovative Campus Unifying Regions).

Liderem konsorcjum formalnie pozostaje uniwersytet w Strasbourgu. Jego początki związane są z niemiecką uczelnią, założoną w 1538. W latach 70-tych XX w. francuski uniwersytet został podzielony na trzy uczelnie (nazwane na cześć wielkich uczonych: Louisa Pasteura, Marca Blocha oraz Roberta Schumana). Dzięki ponownemu połączeniu tych trzech uczelni 1 stycznia 2009 powstał Université de Strasbourg (Unistra). Uczelnia oferuje naukę dla ponad 51.000 studentów, związanych z 35 wydziałami i 78 innymi jednostkami badawczymi. Wśród wykładowców tegoż uniwersytetu odnaleźć można obecnie pięciu laureatów nagrody Noble’a, a na przestrzeni lat pracowało w sumie 19 noblistów.

Uniwersytet we Freiburgu (Albert-Ludwigs-Universität) założony został w 1457, kiedy miasto kontrolowała austriacka dynastia Habsburgów. Obecnie studiuje na nim ponad 25.000 studentów. Jest to jedna z najlepszych uczelni niemieckich, łącząca tradycje studiów humanistycznych, społecznych, nauk ścisłych i medycy, podzielona na 11 wydziałów i kilka centrów badawczych. Studenci spoza Niemiec stanowią około 15 procent całej społeczności akademickiej.

Uniwersytet w Amsterdamie (Universiteit van Amsterdam) został założony w 1632. W różnych rankingach plasuje się wśród 20 najlepszych uniwersytetów europejskich. Obecnie studiuje tam ponad 30.000 studentów oraz ponad 3000 doktorantów, którzy mogą wybierać zajęcia na siedmiu fakultetach.

Trzy wspomniane wyżej uczelnie należą do prestiżowej LERU (League of European Research Univesities). Oprócz nich do konsorcjum należy jeszcze pięć innych uczelni, w tym UAM.

Karlsruher Institut für Technologie (KIT) jest niemiecką uczelnią badawczą, powstałą w 2009 z połączenia Uniwersytetu w Karlsruhe, działającego od 1825, z Forschungszentrum Karlsruhe, prowadzącym badania nad technologiami atomowymi. Obecnie KIT jest jedną z najważniejszych w skali Niemiec, a także Unii Europejskiej, uczelni w zakresie inżynierii oraz nauk ścisłych. W 2018 z KIT związanych było sześciu laureatów nagrody Noble’a. We wszystkich placówkach naukowo-badawczych KIT zatrudnionych jest ponad 9000 osób, którzy kształcą ponad 25.000 studentów.

Inną uczelnią, skupioną na badaniach przyrodniczych, jest wiedeński Universität für Bodenkultur, powstały w 1872. Obecnie podzielony na 15 wydziałów oferuje studia dla blisko 13.000 studentów z ponad 100 krajów.

Uniwersytet Arystotelesa w Tesalonikach (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) powstał w 1925. Dziś jest jednym z najważniejszych centrów badawczych w Europie Południowo-Wschodniej. Na dziesięciu wydziałach studiuje obecnie ponad 74.000 studentów oraz 4000 doktorantów.

Najmłodszym z całego konsorcjum jest Uniwersytet Górnej Alzacji (Université de Haute-Alsace), założony został w 1975, który prowadzi działalność dydaktyczną na czterech wydziałach, w dwóch instytutach badawczych, dwóch szkołach inżynierskich i 14 specjalistycznych laboratoriach dla 8500 studentów. Z racji swego położenia geograficznego uczelnia ta skupia się na badaniach transgranicznych (francusko-niemiecko-szwajcarskich) oraz interdyscyplinarnych.

Każda ze zwycięskich 12 federacji, która chce utworzyć „uniwersytet europejski”, otrzyma grant w wysokości pięciu milionów EURO. Kwota ta przewidziana jest na wypracowanie modelu infrastruktury nowej uczelni oraz opracowanie wzorcowych rozwiązań prawno-organizacyjnych. Doświadczenia różnych instytucji europejskich z realizacją dużych grantów badawczych wskazują jednoznacznie, że jednym z głównych problemów w ich pełnym wykorzystaniu pozostają trudności infrastrukturalne. Stąd decyzja, aby najpierw odpowiednio przygotować i wyposażyć „uniwersytet europejski”, by mógł następnie skutecznie, uwzględniając wspomniane wyzwania, realizować duże granty badawcze, obejmujące cztery wskazane już dziedziny wiedzy: quantum science, precision medicine, European identity oraz sustainability. De facto EPICUR walczy dziś o możliwość zdobycia w przyszłości grantów przewidzianych tylko dla uniwersytetów europejskich.

Kształt wniosku grantowego wynikał bezpośrednio z konieczności rozwiązania wielu zagadnień praktycznych, które po raz pierwszy stanęły przed każdą z aplikujących federacji. W przypadku konsorcjum EPICUR należało określić skuteczne metody pracy, pozwalające na zarządzanie instytucjami, które łącznie zapewniają edukację dla prawie 280.000 studentów. Wszystkie uczelnie europejskie muszą de facto odwoływać się do dyrektyw różnych instytucji europejskich, ale równocześnie respektować prawodawstwo krajowe. Dotyczy to, m.in., kwestii wydawania wspólnych dyplomów czy prowadzenia wspólnych programów studiów. Osiem uniwersytetów jest zróżnicowanych pod względem struktury, specyfiki prowadzonych badań i oferowanych programów studiów, dlatego też pytanie o wypracowanie skutecznych i możliwe najpełniejszych form współpracy w dziedzinie edukacji pozostaje jednym z największych wyzwań. Oprócz zagadnień długoterminowych, jak powiązanie programów studiów, uczelnie federacji będą musiały rozwiązać wiele problemów praktycznych, jak ujednolicenie kalendarza akademickiego, by rozpoczęcie i zakończenie semestru następowały mniej więcej w tym samym czasie, czy określenie procesu podejmowania decyzji na szczeblu federacji i implementowania tych decyzji na poziomie poszczególnych uniwersytetów z zachowaniem autonomii uczelni.

Do prawnych i instytucjonalnych ograniczeń dochodzą jeszcze inne. Najbardziej różnicowane pod względem etnicznym są uczelnie w Amsterdamie i Strasbourgu. Studenci w Amsterdamie używają na co dzień ponad stu rodzimych języków, oprócz holenderskiego i angielskiego jako podstawowych języków wykładowych. Studenci w Strasbourgu wywodzą się z ponad 150 narodowości, tworząc łącznie ok. 20 procent wszystkich uczących się, choć język francuski pozostaje dla wielu podstawowym medium komunikacji. Jeśli do tego „wymieszania języków”, będącego także następstwem procesów migracyjnych lub globalizacyjnych, dołączymy języki używane przez studentów uniwersytetu w Tesalonikach (z obszaru Bałkanów i Morza Czarnego), czy słowiańskie języki studentów UAM (polski i ukraiński), to oczywistym wyzwaniem staje się wypracowanie wspólnej polityki językowej, tak na poziomie dydaktycznym, jak i administracyjnym, by kwestia językowa łączyła, a nie dzieliła społeczność akademicką.

Uniwersytety funkcjonują w przestrzeni miejskiej lub podmiejskiej, ale prawie zawsze w niezwykle zróżnicowanej infrastrukturze lokalowej, dostosowanej do potrzeb większych i mniejszych jednostek. Tylko w centrum miasta uniwersytet we Freiburgu posiada kilkadziesiąt budynków, podobnie uniwersytet w Strasbourgu. Uniwersytet Górnej Alzacji posiada dwa nowoczesnej campusy w miejscowościach Mulhouse i Colmar. Połowa wydziałów UAM znajduje się na nowoczesnym campusie na Morasku poza centrum miasta. KIT zlokalizowany jest w kilku campusach miejskich (Nord, Ost, Süd), posiadając także centra badawcze w innych miastach: w Dreźnie, Ulm i Garmisch. W nieco innej sytuacji jest uniwersytet w Tesalonikach, który posiada w centrum miasta rozległy campus, obejmujący blisko 25 ha gruntów. Jak zatem wskazać wspólną przestrzeń (rzeczywistą i wirtualną), gdzie mogliby spotkać się pracownicy i studenci ośmiu uczelni?

Inicjatywa prezydenta E. Macrona spotkała się z wielkim odzewem wśród istniejących europejskich uczelni. Rywalizacja jest zatem silna, a lista wyzwań długa. Jednak wysiłek organizacyjny UAM przy wspólnym przygotowaniu wniosku grantowego przez osiem uniwersytetów był ze wszech miar uzasadniony, albowiem w przypadku uzyskania grantu pilotażowego na utworzenie „uniwersytetu europejskiego”, oprócz prestiżu, UAM będzie mógł rozpocząć drugie stulecie swego istnienia jako prawdziwie europejska uczelnia.

¹ Tomasz Szapiro, Uniwersytety europejskie. Geneza koncepcji i status quo, Forum Akademickie, 2018, nr 7-8, s. 48-51.

² Prezydent E. Macron powiedział wówczas: „Je propose la création d’universités européennes qui seront un réseau d’universités de plusieurs pays d’Europe, mettant en place un parcours où chacun de leurs étudiants à l’étranger et suivra des cours dans deux langues au moins. (...) Nous devons nous fixer, d’ici à 2024, en construire au moins une vingtaine. Mais nous devons, dès la prochaine rentrée universitaire, structurer les premières de véritables semestres européens et de véritables diplômes européens”.