To krótkie wprowadzenie odnosi się do spraw, w które angażowałem się przez wiele lat – najpierw jako student, potem jako profesor, członek władz uniwersyteckich, twórca prawa, a teraz jako rzecznik w ramach Unii Europejskiej. Wiem, że spektrum postaw względem Liberal Arts and Sciences rozciąga się od sceptyzmu przez ciekawość aż po fanatyczne niemal oddanie. Mam nadzieję, że przedstawiając niektóre cechy, które najlepiej definiują Liberal Arts and Sciences jako program, będziemy mogli rozpoznać zarówno jego mocne strony, a być może również część ograniczeń jako formy edukacji na poziomie licencjackim w XXI w.

Starożytne początki

Termin “sztuki wyzwolone” (liberal arts) nie jest w Europie niczym nowym. Przez całe wieki, rozpoczynając od ich początków w tradycji grecko-rzymskiej oraz ich ewolucji w okresie średniowiecza i renesansu, definiował on edukację wyższą poprzez zorganizowanie jej wokół siedmiu sztuk wyzwolonych trivium oraz quadrivium.

Myśliciele starożytni stawiali sobie za cel odróżnić jasno pomiędzy edukacją (education) a kształceniem dziedzinowym (training). To rozróżnienie pozostaje istotną cechą programu Liberal Arts and Sciencess we współczesnym wydaniu.

Jest on niczym innym jak zastosowaniem oraz sposobów myślenia oraz uczenia się z okresu klasycznego do realizacji celów nowoczesnej edukacji typu liberal arts. Znaczenie krytycznego myślenia, kształcenia się przez całe życie oraz przyjmowania odpowiedzialności za własne myśli i ich wyrażanie pozostają wśród fundamentów sztuk wyzwolonych niezmiennie współtworzą fundament sztuk wyzwolonych.

Współczesność

Impuls do rozwoju edukacji w formule Liberal Arts and Sciences w obrębie wspólnoty europejskiej związany jest z procesem bolońskim. Kluczowe dla powstania tego impulsu było zalecenie, aby podzielić cykl studiów na trzy części: studia licencjackie, magisterskie oraz doktoranckie. Chcąc zwiększyć mobilność studentów, instytucje, które potraktowały ten podział poważnie, uznały, że trzeba dobrze przemyśleć, co właściwie definiuje stopień licencjacki: jakie są jego cele, czego powinni się nauczyć studenci, jakie środki będą do tego najlepsze i jak można obiektywnie ocenić ich postępy. To właśnie w tym miejscu programy typu Liberal Arts and Sciences wyłoniły się jako wartościowa alternatywa dla tradycyjnych form studiów licencjackich.

Poza procesem bolońskim, ważnym bodźcem do rozwoju programów LAS były również nowe wyzwania, które przyniósł ze sobą XXI wiek. Troska o przyszłość wymaga poważnego zastanowienia się, jak kształcić tych, którzy będą stawiać czoła owym wyzwaniom. Zmiana klimatu, inżynieria genetyczna, groźba pandemii, alokacja kurczących się zasobów naturalnych to niezwykle poważne problemy. Mimo to, ich potencjalne rozwiązania można znaleźć stosując właśnie takie podejście do problemów, jakiego uczą się studenci liberal arts. Chociaż możemy mieć nadzieję, że kwestie te zostaną ostatecznie rozwiązane, to jednak mają one charakter długoterminowy, a wiedzę potrzebną do ich rozwiązania trzeba dopiero wytworzyć. Student, który nie potrafi adaptować się do radykalnie zmieniających się okoliczności, albo który nie rozumie, w jaki sposób jego własny kierunek studiów wiąże się innymi dyscyplinami, który nie potrafi podchodzić do problemów w sposób krytyczny, czy też nie umie współdziałać w grupie, nie potrafi precyzyjnie i przekonywująco przedstawić swojego zadania, czy wreszcie nie jest skłonny do wsłuchania się w cudzą perspektywę, nie będzie w stanie wnieść istotnego wkładu w rozwiązanie tych problemów. Dlatego to właśnie akcent na kompetencje miękkie czy też sprawności poznawcze jest tym, co odróżnia edukację w ramach LAS od kształcenia dziedzinowego. 

Wiele dróg

Trzeba zrozumieć, że nie ma jednego, z góry ustalonego wzoru, jak zaprojektować i wdrożyć program studiów typu Liberal Arts and Sciences. Trudno tu o sztywne definicje, ponieważ LAS podlegają nieustannym przemianom. Cecha ta drażni krytyków, którzy woleliby konkretną definicję. Ponieważ wdrażanie programów Liberal Arts and Sciences jest silnie kojarzone z amerykańskim szkolnictwem wyższym, część krytyków twierdzi, że system amerykański stanowi odpowiedź na szczególne warunki, które nie występują w innych częściach świata, gdzie historia, kultura i tradycja ukształtowały inne podejścia do kształcenia uniwersyteckiego. Mimo to wyświadczylibyśmy LAS niedźwiedzią przysługę, próbując zdefiniować je jako konkretny, niemożliwy do przeniesienia model nauczania, zamiast badać, w jaki sposób jego zasady są (mogą być) realizowane w różnych kontekstach edukacyjnych.

Przy odpowiedniej determinacji nie istnieje takie uprzedzenie kulturowe, które wykluczałoby dobrą dydaktykę, rygorystycznie prowadzone badania oraz starania na realizacji intelektualnego i osobowego potencjału studentów. To właśnie przypadek europejskich programów Liberal Arts and Sciences, które narodziły się w ciągu ostatnich 20 lat, i które gwałtownie ewoluują w stronę specyficznie europejskiego modelu - skoncentrowanego na studentach, interdyscyplinarnego, zorientowanego na konkretne kwestie i problemy.

Założenia

Jakie są w takim razie podstawowe cechy programów Liberal Arts and Sciences? Pozwolę sobie wymienić te, co do których zgadzają się europejskie i amerykańskie ośrodki naukowe:

• szerokość i głębia: studenci mają osiągnąć wysoki poziom kompetencji naukowych z zakresu różnych dyscyplin nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Powinni też rozumieć, w jaki sposób dyscypliny te wiążą się ze sobą nawzajem.To właśnie z tego postulatu wypływa nacisk na interdyscyplinarność w kontekście europejskim.. Jednocześnie muszą zdobyć i być w stanie stosować pogłębioną wiedzę w obszaru przynajmniej jednej dyscyplinie naukowej.

• efekty kształcenia kierunku powinny kłaść wyraźny nacisk na rozwój kompetencji poznawczych takich jak rozwiązywanie problemów, niezależne, krytyczne myślenie, umiejętność organizacji pracy samodzielnie oraz w grupie, umiejętność komunikacji ustnej oraz pisemnej

• kształcenie skoncentrowane na studentach, które stawia sobie za cel zaangażowanie studentów w całość procesu edukacyjnego

Zastosowanie tych strategii wymaga szczególnego środowiska edukacyjnego. To właśnie ono zdaje się najmocniej wyróżniać edukację typu LAS. Program studiów, strategie pedagogiczne, życie studenckie w klasie i poza nią ewoluują w taki sposób, aby studenci mogli współtworzyć proces własnej edukacji. Studenci LAS mogą dokonywać wyborów w obrębie programu studiów; oczekują konstruktywnej wiadomości zwrotnej od tych, którzy oceniają ich pracę, mają też możliwość wyrażania swojego zdania w sprawie rozwoju programu studiów i metod kształcenia. Mogą zabierać głos w sali wykładowej w ramach moderowanej dyskusji oraz prezentacji; zajęcia, na które chodzą, obfitują w ćwiczenia oparte o wypowiedzi ustne oraz pisemne. Mówiąc krótko, studentom przyznaje się w całym procesie status udziałowców. Dzięki temu, że biorą na siebie znaczną część odpowiedzialności za to, czego i jak będą się uczyć, przysługuje im pewien udział we własności. I chociaż prawdą jest, że małe grupy i niewielka liczba studentów na wydziale stanowią optymalne warunki do stworzenia takiego środowiska, to jednak istnieje wiele sposobów zorganizowania pracy w dużych grupach tak, by umożliwić zastosowanie tych interaktywnych strategii.

Zadania na najbliższą przyszłość

Przed zwolennikami LAS stoją obecnie dwa wyzwania: udokumentowanie w sposób mierzalny pozytywnego wpływu tej formy studiów na umiejętności poznawcze oraz pozornie wysoki koszt kształcenia skoncentrowanego na studentach. Co do pierwszej kwestii, z całą pewnością znacznie łatwiej jest zmierzyć przyrost wiedzy z zakresu konkretnej dyscypliny niż ocenić postępy w obszarach takich jak krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów oraz gotowość do uczenia się przez całe życie. Niedawne badania w USA pokazały jednak, że studenci LAS na tle osób uczących się na uniwersytetach badawczych, mając do czynienia z jasnym oraz dobrze zorganizowanym nauczaniem oraz mogąc aktywnie współtworzyć proces swojej edukacji, uzyskują znaczną przewagę w zakresie rozwoju kompetencji poznawczych. Co do kosztów natomiast, mały niekoniecznie oznacza droższy, zwłaszcza gdy rozważymy implikacje niedawno zebranych danych na temat retencji, średniej długości trwania studiów, odsetka studentów przyjmowanych na studia magisterskie oraz, rosnąco, płynność wejścia na rynek pracy, to okaże się, że wszystkie one wskazują na przewagę programów Liberal Arts and Sciences.

Zakończenie

Podsumowując, model studiów licencjackich typu Liberal Arts and Sciences to autonomiczne podejście do kształcenia, które wyposaża studentów w umiejętności i kompetencje niezbędne do podjęcia bardziej zaawansowanych studiów, odnoszenia sukcesów zawodowych oraz znalezienia życiowego poczucia sensu. Wymaga on pewnej ramy, w której można by było zaimplementować jego główne główne założenia, ale rama ta jest elastyczna i opiera się w tym samym stopniu o proces i strukturę. Ostatecznie wreszcie, aby jego cele mogły się ziścić w pełni, niezbędna jest dobrze przygotowane, aktywne nauczanie. Biorąc pod uwagę dotychczasowe postępy i sukcesy, warto podjąć refleksję nad pytaniem, gdzie i w jaki sposób pewne elementy Liberal Arts and Sciences, które wcześniej opisaliśmy, mogą znaleźć szersze zastosowanie w ramach programów studiów licencjackich.